Funkcja motywu anioła w poezji polskiej XX wieku

I. Wstęp
Jaką funkcję pełni anioł w poezji polskiej XX wieku ? Czy interpretacja tej postaci jest zbliżona do biblijnej, czy raczej pełni on zupełnie inną funkcję?

II. Rozwinięcie
1. Bolesław Leśmian :
anioł tajemniczy, przypadkowo ukazuje się człowiekowi i pozostawia na zawsze ślad w jego umyśle i wyobraźni.
2. Antoni Słonimski:
anioł sędzia, rozkazujący i surowy, nieczuły na ludzkie cierpienie.
3. Zbigniew Herbert “U wrót doliny”:
anioły strażnikami bez litości, bezwzględni wykonawcy rozkazów Pana.
4. Zbigniew Herbert: “Przesłuchanie anioła”:
anioł jako ofiara przemocy i okrucieństwa systemu totalitarnego, symbol
męczeństwa człowieka, nadanie świętości zamęczonym podczas przesłuchań.
5. KonstaI. Gałczyński:
trzech bardzo grzesznych aniołów, ironiczna opowieść o aniołach i niebie, żartobliwy obraz przywar ludzkich i anielskich.

III. Zakończenie
Podsumowanie przedstawionych obrazów i wnioski: różnorodność interpretacji w różnych utworach.

I. Wstęp

Jednym z pierwszych źródeł, w którym pojawiają się anioły jest Biblia. Są one pomocnikami Boga – towarzyszą Mu lub wykonują Jego polecenia. To pośrednicy między Bogiem a ludźmi. W Starym Testamencie pilnują wejścia do Edenu, strzegą drogi do drzewa życia po wygnaniu ludzi z Raju; są razem z Bogiem podczas wizyty u Abrahama; innym razem zamieszkują w domu Lota i wyprowadzają go (i jego rodzinę) z Sodomy. W Nowym Testamencie Gabriel zwiastuje narodziny Jezusa, anioł informuje Józefa o zamiarach Heroda i poleca mu udać się do Egiptu, Anioł Pański odsuwa kamień z grobu Chrystusa i przemawia do trzech Marii. W Apokalipsie św. Jana aniołowie grają kolejno na siedmiu trąbach.

Anioły odgrywają też dużą rolę w innych religiach. Motyw ten wykorzystywany jest więc w literaturze wszystkich niemal wieków zarówno w poezji, dramacie jak i prozie. Anioł występuje tu najczęściej jako alegoria, symbol lub uduchowienie idei. Szczególnie dowolne interpretacje możemy znaleźć w poezji. Spójrzmy na przykład na literaturę XX wieku. Jaką funkcję pełni w niej anioł? Czy interpretacja tej postaci jest zbliżona do biblijnej, czy raczej pełni on zupełnie inną funkcję ? Odpowiedzią na to pytanie może być analiza 5 utworów poetyckich zarówno z okresu międzywojennego jak i z literatury współczesnej.

II. Rozwinięcie

Analizując utwory poetyckie XX wieku dochodzimy do wniosku, że pojęcie anioła dotyczyć może zupełnie innych wyobrażeń niż w Biblii. Anioł może być zarówno stróżem człowieka jak i jego wrogiem a nawet katem. Aniołem może być człowiek o szczególnych cechach lub duch będący nośnikiem jakiejś idei lub myśli. Anielskość natomiast często określa osobowość, charakter czy postawę wobec ludzi.

Weźmy wiersz Bolesława Leśmiana pt. “Anioł” ze zbioru pt “Napój cienisty” z roku 1936. Ze sposobu kreacji obrazu anioła w tym liryku wyłania się nowa metafizyka, przekraczająca dotychczasowe biblijne wyobrażenia. Poeta swoją wyobraźnią przekracza granice wytyczone przez wielowiekową tradycję wiarą i niewiarą, byciem i nie-istnieniem, jak też między ludzkim i nie-ludzkim czyli anielskim. Anioł to mianowicie pośrednik, byt niesamodzielny, którego istnienie jest uzależnione od spełnianej funkcji właśnie pośredniczenia. Anioł to duchowa postać, potrafiąca jednak przyjmować materialne kształty, ucieleśniać się dla ludzkiego wzroku i ucha. I wtedy właśnie, gdy anioł się objawia i jest najbardziej „pośredni” – staje się symbolem „wcielonym” w znak:

“Czemu leciał tak nisko ten anioł, ten duch, Sięgający piersiami skoszonego siana?”

Poeta zestawia wprawdzie anioła z duchem, ale w dalszej części okazuje się, że ten duch ma bardzo realne, cielesne kształty. Bowiem nie tylko piersiami dotyka siana na łące, ale ma kolana czarne od ziemi. Możemy tu mówić o strywializowaniu obrazu anioła, o nadanie mu banalnego kształtu. Zdecydowanie zyskał on na materialności. Nie objawia się on jako czysty duch, ponieważ byłby niewidoczny. Nie przybiera on także kształtu tradycyjnego w postaci cienia, obłoku, światła czy mgły. Jest to anioł “ z krwi i kości”, gdyż ma konkretne, widzialne kolana, skrzydła, płonące oczy, miedziane włosy. Nawet mówi się tu o nim, że wzniósł “ogrom ciała” a więc przybrał on jak najbardziej cielesną postać. Z anielskości zostawił sobie tylko anioł niewiadomą płeć.

I być może pytanie „Czemu?” otwierające utwór, doczekałoby się odpowiedzi, bo anioły zwiastujące po to są, by informować, czemu i po co, gdyby nie to, że anioł przystanął zniechęcony i zaraz odleciał w przestwór nieba. Co go zniechęciło? Na tak postawione pytanie bohater sam odpowiada: “Możem zbyt go zobaczył lub uwierzył zbyt”.

Można by zaryzykować tezę, że bohater ujrzał to, czego nie powinien. Anioł, który jest „gotowym symbolem” Bożej miłości, tu jawi się jako zagubiony w materii. On – duch od specjalnych zadań – zabłądził w ciele.

W wierszu Leśmiana anioł przywołany wzrokiem patrzącego, jego pragnieniem i wiarą, ujawnia się, nagle niezadowolony,”w niechętnej zadumie przystanął w pół drogi”…, w końcu „wzbielił się” ku niebu, pozostawiając porażonego jego niebiańskim ogromem człowieka, który się do niebiosów wówczas onieśmielił. Anioł uleciał, pozostał zniechęcony człowiek. Okazało się, że anioły nie mogą unieść obcej im materii, ani człowiek nie może znieść ich widoku. W ten sposób obraz anioła przenosi nas w sferę pragnień i tęsknot – ludzkich i anielskich.

Z tych samych lat pochodzi wiersz Antoniego Słonimskiego pt” Anioł walczący z Jakubem”. Stworzona została tu konkretna sytuacja liryczna: bohater znajduje się w kościele. Został tu po nabożeństwie, jest sam i rozmyśla, czy jak sam mówi, “biada” o przykrościach i nieszczęściach, jakie go spotkały. Nagle podnosząc oczy, widzi zwrócone na siebie oczy anioła. Jednak nie są to oczy przyjazne. Porażają patrzącego groźnym wzrokiem, niemal piorunują. Owszem, ma ten anioł złote włosy jak nakazuje biblia, ale zestawione zostały z twardo brzmiącym określeniem “kędziory”. To określenie samo w sobie zawiera ładunek ujemny, pejoratywny, bowiem nie kojarzy się wcale z miękkimi zwojami złotych włosów, lecz twardymi skrętami, podkreślającymi jeszcze bardziej groźny wizerunek postaci. Zresztą owe kędziory wiją się nad “groźnym czołem”, więc cała postać anioła wywołuje strach i budzi respekt.

Ten porażający wysłannik niebios w wymownym, nakazującym geście każe patrzącemu drżeć nie tylko przed nim, ale i przed tym, który mieszka w niebie. Bohater, który przyszedł wypłakać się do świątyni bożej, teraz “męką targany drżał”, gdyż widok owego groźnego anioła nie tylko nie rozproszył jego trosk, ale jeszcze bardziej go pogrążył w rozpaczy i wystraszył. Toteż teraz on “w myślach ponury” przywołuje w swojej wyobraźni obraz Jakuba walczącego z Aniołem. Bowiem Anioł dla niego oznacza bezlitosnego wykonawcę woli, surowego sędziego i pogromcę.

Ten zupełnie nietypowy obraz anioła jest jakby odzwierciedleniem udręki bohatera a jednocześnie funkcjonuje on w świadomości jego jako pewna przeciwwaga jego własnych przeżyć. Można mówić tu o pewnym znaczeniu symbolicznym: jest on symbolem spraw większych, groźniejszych niż przyziemne udręki pojedynczego człowieka, dlatego nakazuje zwrócić swe myśli ku Bogu zamiast lamentować i użalać się nad sobą.

Rozważając różne ujęcia postaci anioła należy wspomnieć także o wierszach współczesnych poetów. Mam tu na myśli Zbigniewa Herberta. W wierszu “U wrót doliny” prezentuje on w swoisty sposób wizję apokalipsy. Wizja końca świata jest tu porównywalna z opisem biblijnym, a ukazany obraz to ostatni akt już po zagładzie świata. Właśnie w dolinie Jozafata zebrali się wszyscy pozostali jeszcze przy życiu ludzie, którzy „zebrali się wszyscy pod strażą aniołów”. Można się tu dopatrywać związku między wyobrażeniem Anioła Stróża a owymi strażnikami. Jednak w trakcie dalszej lektury okazuje się, że owe pilnujące resztki ludzkości anioły nie mają nic wspólnego z dobrym, czuwającym nad bezpieczeństwem człowieka stróżem, który “strzeże od wszelkiego złego”. Przeciwnie, aniołowie pełnią tu straż jak ssmani w obozie koncentracyjnym.

Idący na Sąd zachowują się jak tysiące ofiar obozu, idą “spuściwszy głowy na znak pojednania- przed ostatecznym podziałem.” , idą z poczuciem bliskiej śmierci, zrezygnowani i bezbronni.

Aniołowie pełnią straż a więc przeistaczają się tu w żandarmów, są nieczuli i bezwzględni. To oni siłą odłączają dzieci od matek, zabierają ludziom ukochane przedmioty, oddzielają bliskich od siebie, zgodnie z chrześcijańską doktryną głoszącą, że ludzie są zbawiani indywidualnie. Okrucieństwo anielskich stróżów i ich bezwzględność pozornie budzi w podmiocie podziw:

“Aniołowie stróże są bezwzględni
i trzeba przyznać mają ciężką
robotę”

Owa ciężka praca wiąże się z trudnościami, jakie napotykają w walce z ludźmi, zabierając im każdą trzymaną w ręku pamiątkę, list, fotografię. Są nieczuli, więc nie rozumieją sentymentów ludzkich, ich uczuć i przeżyć. Są dalecy od jakichkolwiek uczuć i tylko wykonują to, co do nich należy. Są jedynie wykonawcami okrutnego Boga-Sędziego i jako tacy stoją w opozycji do ludzi.

Jak widzimy interpretacja postaci anioła w tym utworze daleka jest od wizji biblijnych a mieści się raczej w świadomości człowieka współczesnego, który zetknął się z obrazami współczesnej apokalipsy.

W tym utworze anioł był katem, lecz w innym wierszu Herberta anioł z kolei staje się ofiarą. Utwór “Przesłuchanie anioła” z 1969 roku pokazuje kolejne etapy przesłuchiwania tytułowego anioła przez anonimowych oprawców. Przed rozpoczęciem krwawego procesu “anioł jest jeszcze cały z materii światła”

Jest on uosobieniem niewinności i anielskości. Potem, stopniowo, po każdym pytaniu i zastosowaniu wymyślnych tortur, anioł przeistacza się w człowieka, który czuje, przeżywa i cierpi. Bity i torturowany przez kilka nocy, z wybitymi zębami, powieszony głową w dół, wreszcie niewinny poddaje się i zgadza z zarzutami, upada na kolana.
Możemy powiedzieć, że świetlisty i niewinny anioł zbliża się do ludzkiej postaci przez doświadczenie cierpienia, staje się nawet mniej odporną istotą niż człowiek. Na końcu jednak jakby przypomina o swojej anielskiej misji, wraca do wartości duchowej, co ujawnia przepowiednia z wosku spływającego z jego ciała zamiast krwi. Oprawców anioła można kojarzyć z gestapowcami, sadystami z bezpieki czy sowieckimi oprawcami w łagrach i wszystkimi innymi machinami przemocy działającymi w ten sam sposób.

Podejrzany to bezbronna ofiara przemocy, która swoim cierpieniem i bólem przechodzi wszelkie granice odporności fizycznej a tym samym oddziela się od ciała.
Przesłuchiwany anioł to symbol zamęczonego człowieka, którego śmierć ma w sobie coś anielskiego poprzez ogrom cierpienia. Zestawienie człowieka z aniołem jakby nadaje jego śmierci wymiaru boskiego, duchowego. Bo niesłusznie posądzony i zamęczony, poprzez swoją niewinność zbliża się do Boga i kojarzy się ze śmiercią Chrystusa. W takim ujęciu cierpiący anioł to apoteoza cierpienia i śmierci wielu przesłuchiwanych.

Jednak obraz anioła stworzony przez poetów nie tylko wiąże się z cierpieniem i grozą, ale może być potraktowany w sposób żartobliwy, satyryczny. Przykładem może być tu ballada Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego pt. “Ballada o trzech wesołych aniołach”.
Wiersz jest stylizowany na opowieść starego opata, który jest narratorem, a słuchaczkami są siostry zakonne. Jest to utwór żartobliwy, pełen ciekawych określeń poetyckich i nietypowych obrazów nieba i całego porządku rajskiego.
Bowiem trzej aniołowie Piotr, Paweł i Zefiryn:

“Śliczni to byli chłopcy,
jeden w drugiego gładszy,
łaskawym na nich okiem
Pan Bóg zza pieca patrzył.”

Okazuje się, że aniołowie są mężczyznami a nie jak u Leśmiana istotami pośrednimi.
Tutaj nawet są oni pięknymi chłopcami, do tego bardzo niesfornymi, za co często “dostają w skórę” od “rajskich zbirów”. Bowiem ich udziałem są wszelkie ziemskie uciechy i “siedem grzechów głównych” których istotę praktycznie zgłębiają.
Piotr oddaje się hazardowi i pijaństwu i często zastawia własne skrzydła, by zapłacić rachunek. Okazuje się więc, że anielscy chłopcy mają pewne atrybuty anielskie. Ale Paweł ogarnięty namiętnością walk rycerskich i pojedynków to “ anioł biedny, rogaty”. Czyli ma on także zupełnie inne cechy zewnętrzne, raczej diabelskie niż anielskie.
W obrazie owych wesołych aniołów zestawienie skrzydeł i rogów już samo w sobie daje efekt komiczny i zaskakujący. Pogłębia się to w opisie trzeciego anioła, Zefiryna, który “niefrasobliwy, lekki” jest miłośnikiem muzyki, poezji i sztuki, ale ma skłonność “ do sekretnych uciech”. Ci trzej aniołowie mają więc całkowicie ludzkie wady i przywary, a ich zachowanie jest nie do przyjęcia nie tylko w raju ale i na ziemi. Toteż po wielu upomnieniach zostają wreszcie wypędzeni z raju i “marnują swoje kariery” ,jak opowiada opat. W porównaniu z wcześniej przedstawionymi obrazami aniołów, ten wizerunek jest zaskakujący. Bowiem mieszkańcy niebios nie tylko są grzeszni ale i nie zamierzają zmienić swojego postępowania. To wręcz zatwardziali grzesznicy, toteż ich wypędzenie z raju jest jak najbardziej uzasadnione gdyż sieją zgorszenie. Mamy więc tu nawiązanie do biblijnej opowieści, tyle że przyczyna wygnania jest zupełnie dowolną interpretacją autora tak samo jak opis samych aniołów.

III. Zakończenie

Zgodnie z wyobrażeniami chrześcijańskimi i tradycją anioł jest stróżem, pomocnikiem Boga, duchem. W interpretacji współczesnej powinien uosabiać Ducha, nieskończoność wiedzy, mądrość, Boży zamysł, inteligencję, towarzyszyć człowiekowi w doskonaleniu i brać w nim udział. W ten sposób nie traciłby nic ze swojej duchowej istoty. Ale, jak pokazały przedstawione przykłady, w poezji XX wieku dochodzi do transformacji, pauperyzacji religijnej i metafizycznej wyobraźni. Tu anioł jest duchem, który ucieleśnia się nie w porę i niewłaściwej osobie, jest groźnym wyobrażeniem, bezlitosnym stróżem praw boskich, ofiarą oprawców a wreszcie zatwardziałym grzesznikiem.

Jak widać, każdy z tych obrazów jest inny, każdy niesie inne przesłanie, symbolizuje zupełnie różne sytuacje, wartości i idee. Jednak niewiele mają one wspólnego z wyobrażeniem biblijnym.

Literatura:
1. Gałczyński K. Ildefons, Ballada o trzech wesołych aniołach
2. Herbert Zbigniew, Przesłuchanie anioła ; U wrót doliny, Wiersze, W-wa 2006;
3. Bolesław Leśmian, Anioł, Wybór poezji, Warszawa 1989;
4. Słonimski Antoni, Anioł walczący z Jakubem, Poezje zebrane, W-wa 1964, PIW, s.29
5. Lementowicz Urszula, Poezje Zbigniewa Herberta, BW, Lublin 2000, s.32-33, ISBN83-86581-62-X
6. Ługowska Jolanta, Anioł w literaturze i kulturze, t. 3, ATUT, W-wa 2006, ISBN 8374321392;
7. Bartczak Julia, Anioły w polskiej poezji, Poezja Dziś nr 33/34, 2003, s. 14-17;
8. Rosa Giorgi, Aniołowie i demony, Arkady, W-wa 2005;